Giải Phẫu Thân Não Và Tiểu Não – Giải Phẫu Y Hà Nội
Bài 32
THÂN NÃO VÀ TIỂU NÃO
MỤC TIÊU1. Mô tả được hình thể ngoài, cấu tạo và những tiếp nối của thân não với các thần kinh sọ và phần còn lại của thần kinh trung ương. 2. Mô tả được hình thể ngoài, cấu tạo và những tiếp nối của tiểu não. 3. Nêu được những liên hệ chức năng và lâm sàng thích hợp. |
1. THÂN NÃO
Thân não gồm hành não, cầu não và trung não.
1.1. Hình thể ngoài
Hình 32.1. Thân não nhìn trước
1.1.1. Hành não
Hành não là phần dưới cùng của thân não; đầu dưới của nó liên tiếp với tuỷ sống. Hành não dài khoảng 2,5 cm, nằm trong vùng lỗ lớn xương chẩm và to dần ra từ dưới lên trên.
Mặt ngoài hành não có các khe và rãnh giống như ở tuỷ sống. Các khe rãnh này chia mỗi nửa hành não (theo chiều dọc) thành ba phần.
Phần trước là một khối lồi nằm kề với khe giữa – trước có tên là tháp – hành.
Phần bên nằm giữa rãnh bên – trước và rãnh bên – sau. Nửa dưới của phần này giống như thừng bên ở tuỷ sống nhưng nửa trên phình to thành trám hành. Đoạn rãnh bên trước nằm trước trám hành là rãnh trước trám, nơi chui ra của các rễ thần kinh sọ XII. Đoạn rãnh bên – sau nằm sau trám hành là rãnh sau trám, nơi chui ra của các thần kinh sọ IX, X và XI.
Phần sau hành não nằm giữa rãnh bên – sau và rãnh giữa – sau: ở phía dưới có bó chêm và củ chêm, bó thon và củ thon; ở phía trên có cuống tiểu não dưới đi chếch lên trên và ra ngoài vào tiểu não. Củ chêm và củ thon tương ứng với những nhân cùng tên nằm sâu bên dưới. Ở mặt trước, đầu trên hành não ngăn cách với cầu não bằng rãnh hành – cầu, nơi có các thần kinh sọ VI, VII và VII đi ra.
Hình 32.2. Thân não nhìn sau ngoài
1.1.2. Cầu não
Cầu não nằm giữa hành não và trung não. Mặt trước cầu não nằm trên mỏm nền xương chẩm, mặt sau ngăn cách với tiểu não bởi não thất IV và nối với tiểu não bằng các cuống tiểu não giữa.
Ở mặt trước có một rãnh chạy dọc trên đường giữa gọi là rãnh nền; rãnh là nơi động mạch nền chạy qua. Phía trên, cầu não ngăn cách với trung não bởi rãnh cầu – cuống. Mặt bên liên tiếp với mặt trước và thu hẹp dần thành cuống tiểu não giữa. Thần kinh sinh ba chui ra khỏi cầu não ở giữa mặt trước và mặt bên. Mặt sau cầu não là phần trên của sàn não thất IV.
1.1.3. Trung não
Trung não nằm giữa cầu não ở dưới và gian não ở trên. Trong trung não có trung tâm dưới vỏ của thị giác và thính giác; mặt ngoài có các dây thần kinh sọ III và IV chui ra. Ở trung não, thất não IV thu hẹp thành cống trung não.
Ở giữa mặt trước trung não có hố gian cuống; sàn của hố này là chất thủng sau – nơi có dây thần kinh sọ III chui ra. Hai bên hố gian cuống là các cuống đại não chạy chếch từ dưới lên trên.
Phần sau trung não là mái trung não; ở đây có bốn gò (còn gọi là củ não sinh tư), mỗi bên hai gò. Gò trên là trung tâm dưới vỏ của thị giác nối với thể gối ngoài qua cánh tay gò trên. Gò dưới là trung tâm dưới vỏ của thính giác nối với thể gối trong qua cánh tay gò dưới.
1.2. Hình thể trong thân não
1.2.1. Hành não
Hành não có các trung tâm điều khiển các chức năng hô hấp và tuần hoàn, các trung tâm phản xạ nhai, nuốt và nôn
Về cấu tạo, nửa dưới hành não gần giống với tuỷ sống, nhưng nửa trên có các cấu trúc rất khác với tuỷ sống.
Hình 32.3. Thiết đồ ngang qua hành não
1.2.1.1. Chất xám
Chất xám của hành não bao gồm:
Nhân của các dây thần kinh sọ: nhân thần kinh XII, nhân hoài nghi (nhân vận động của các thần kinh sọ IX, X và XI), nhân tuỷ thần kinh V (nhân cảm giác), các nhân bó đơn độc (nhân cảm giác của các thần kinh sọ VII, IX và X) và nhân lưng (sau) thần kinh X.
Nhân thon và nhân chêm: nơi dừng của các bó cùng tên.
Các nhân khác: nhân trám chính, nhân trám phụ giữa và nhân trám phụ sau. Các nhân trám hợp nên phức hợp trám dưới. Ngoài ra còn có các nhân lưới của cấu tạo lưới.
1.2.1.2. Chất trắng
Chất trắng ở hành não gồm ba loại sợi.
Các sợi từ tuỷ sống đi lên trong các dải: dải tuỷ – đối thị trước và dải tuỷ – đồi thị bên, dải tuỷ – tiểu não trước và dải tuỷ – tiểu não sau, bó thon và bó chêm, dải tuỷ trám và tuỷ lưới. Các sợi trong bó thon và bó chêm dừng ở nhân thon và nhân chêm: tiếp đó các sợi từ hai nhân này bắt chéo đường giữa rồi đi lên tạo thành liềm giữa.
Các sợi từ những tầng não ở cao hơn đi xuống hành não hoặc xuống tủy sống qua hành não:
Dải tháp nằm ở tháp hành; nó chứa các sợi vỏ – tuỷ và các sợi vỏ – nhân hành. Ở phần dưới hành não, 70 – 90% số sợi vỏ – tuỷ bắt chéo sang bên đối diện tại bắt chéo tháp – rồi đi xuống tạo thành dải vỏ – tủy bên; số sợi còn lại đi thẳng xuống tuỷ sống tạo nên dải vỏ – tuỷ trước. Các sợi vỏ – nhân hành tận cùng ở nhân vận động của các thần kinh sọ hành não.
Các dải đỏ – tuỷ, lưới – tuỷ, mái tuỷ, hạ đồi – tuỷ, tiền đình – tuỷ (lần lượt xuất phát từ nhân đỏ, cấu tạo lưới thân não, mái trung não, hạ đồi thị và các nhân tiền đình).
Các sợi liên hợp đi trong hai bó: bó dọc giữa và bó dọc sau.
Hình 32.4. Thiết đồ ngang qua cầu não
1.2.2. Cầu não
Trên thiết đồ cắt nằm ngang, cầu não có hai phần: phần nền cầu ở trước và trần cầu ở sau
Phần nền cầu chứa các sợi chạy dọc, các sợi chạy ngang và các nhân cầu. Các sợi cầu ngang là các sợi cầu – tiểu não đi từ các nhân cầu vào bán cầu tiểu não bên đối diện. Các sợi cầu dọc chủ yếu chứa các sợi vỏ – tuỷ, các sợi vỏ – nhân và các sợi vỏ – cầu.
Trần cầu: Chất xám của trần cầu bao gồm nhân của các thần kinh sọ từ V đến VIII: nhân cảm giác (chính) và nhân vận động của thần kinh V1, nhân thần kinh VI (vận động), các nhân thần kinh VII (gồm nhân thần kinh mặt, nhân nước bọt trên, nhân lệ tỵ và nhân bó đơn độc) và các nhân thần kinh VIII (gồm các nhân tiền đình và các nhân ốc tai). Ngoài nhân của các thần kinh sọ, chất xám của trần cầu còn có nhân trám trên và các nhân lưới. Chất trắng của trần cầu xuất hiện thêm các liềm: liềm bên chứa những sợi từ các nhân ốc tai đi lên, liềm tuỷ nằm ngoài liềm giữa chứa các sợi tuỷ – đồi thị và các sợi khác từ tuỷ sống đi lên và liềm sinh ba chứa các sợi từ nhân cảm giác của thần kinh V đi lên.
1.2.3. Trung não
Hình 32.5. Thiết đồ ngang qua trung não
Trên thiết đồ cắt ngang, trung não có hai phần: cuống đại não ở trước và mái trung não ở sau. Cuống đại não lại bao gồm hai phần ngăn cách nhau bởi chất đen: trước là nền cuống, sau là trần trung não.
Nền cuống đại não: là phần chất trắng nằm trước trước chất đen. Các loại sợi đi qua nền cuống bao gồm: các sợi vỏ – tuỷ chiếm 3/5 giữa, các sợi vỏ – nhân chiếm 1/5 trong (hai loại sợi này tạo nên dải tháp) và các sợi vỏ – cầu chiếm 1/5 ngoài.
Trần trung não: Chất xám của trần trung não bao gồm: chất xám trung tâm bao quanh cổng trung não; nhân thần kinh ròng rọc (nhân vận động thần kinh IV), nhân thần kinh vận nhãn (nhân vận động của thần kinh III) và các nhân vận nhãn phụ (đối giao cảm) ở trước chất xám trung tâm. Các nhân khác là nhân trung não thần kinh V, nhân đỏ và các nhân của cấu tạo lưới.
Ngoài các liềm (giữa tuỷ và bên) như ở cầu não, chất trắng của trần trung não còn có các dải từ nhân đỏ và mái trung não đi xuống: dải mái – hành, dải đỏ – tuỷ và dải mái – tuỷ.
Cống trung não: Cống trung não là ống nhỏ, ở dưới thông với thất não IV, ở trên thông với thất não III.
Mái trung não: Các gò của mái trung não chủ yếu chứa chất xám: các nhân gò dưới và các tầng xám của gò trên.
2. TIỂU NÃO
Hình 32.6. Hình thể ngoài của tiểu não
2.1. Vị trí và kích thước
Tiểu não nằm trong hố sọ sau, mặt trên được ngăn cách với phần sau của đại não bằng lều tiểu não, các mặt dưới và sau tựa lên hố tiểu não của trai xương chẩm, mặt trước dính vào thân não bởi ba đôi cuống tiểu não và ngăn cách với hành não và cầu não bởi não thất IV.
Tiểu não cao 5 cm, rộng ngang 10 cm và dày trước sau 6 cm; tiểu não người trưởng thành nặng 140 – 150 gam, nam nặng hơn nữ.
2.2. Hình thể ngoài
Tiểu não bao gồm một phần thắt hẹp ở giữa, được gọi là nhộng tiểu não, và hai khối bên lớn gọi là các bán cầu tiểu não. Ở mặt dưới, khoảng lõm sâu giữa hai bán cầu là thung lũng tiểu não. Trên bề mặt tiểu não có nhiều khe tiểu não chia tiểu não thành các lá tiểu não. Các khe sâu chia tiểu não thành các thùy. Trong mỗi thùy lại có các khe nông hơn chia nhộng và các bán cầu thành những phần hoặc tiểu thùy.
Từ trước ra sau, nhộng tiểu não được chia thành 10 phần được mang tên và đánh số từ I đến X. Đó là: lưỡi tiểu não (I); tiểu thùy trung tâm, phần trước và phần sau (II và III); đỉnh, phần trước và phần sau (IV và V); chếch (VI); lá nhộng (VII A) và củ nhộng (VII B); tháp (VIII); lưỡi gà (IX) và cục (X).
Bán cầu tiểu não cũng được chia thành các phần có tên và được đánh số từ H II đến H X (tương ứng với các tiểu thùy II đến X của nhộng). Đó là cánh tiểu thùy trung tâm, phần trước và phần sau (H II và H III); tiểu thuỳ tứ giác trước, phần trước và phần sau (H IV và HV ): tiểu thùy tứ giác sau (H VI): tiểu thùy bán nguyệt trên hay trụ I của tiểu thùy hình quai (H VII A): tiểu thùy bán nguyệt dưới hay trụ II của tiểu thùy hình quai (V VII A): tiểu thùy thon (H VII B); tiểu thùy hai bụng (H VIII); hạnh nhân tiểu não (H IX) và nhung (HX).
Nhung của bán cầu (H X) nối với cục của nhộng (X) và tạo nên thùy nhung – cục. Phần còn lại của tiểu não gọi là thân tiểu não. Thân ngăn cách với thùy nhung cục bởi khe sau – bên. Thần tiểu não lại được chia thành thùy trước và thùy sau bởi khe nhất, mỗi thùy do một số tiểu thùy của nhộng và của bán cầu hợp nên. Ở thùy sau, chếch của nhộng tiểu não (VI) cùng tiểu thùy tứ giác sau (H VI) hợp nên tiểu thùy đơn. Tiểu não có nhiều khe và nhiều thùy, lại cuộn tròn lại, nên rất khó quan sát. Để cho dễ thấy, là sơ đồ tiểu não ở dạng duỗi phẳng ra.
Hình 32.7. Thiết đồ đứng dọc giữa qua tiểu não
2.3. Hình thể trong
Hình 32.8. Thiết đồ ngang mức cuống tiểu não trên
Bề mặt tiểu não được phủ bằng một lớp chất xám gọi là vỏ tiểu não. Ở dưới vỏ là chất trắng. Vùi trong chất trắng là các nhân tiểu não. Chất xám vỏ tiểu não dày 1,2 mm, trong đó có chứa các tế bào Purkinje. Các nhân tiểu não bao gồm nhân răng, các nhân xen và nhân đỉnh.
Khối chất trắng được chất xám của vỏ bao quanh gọi là thể tuỷ. Hình ảnh của các lá chất trắng từ thể tuỷ chạy vào các nếp (lá) chất xám (lớn và nhỏ) trên bề mặt tiểu não trông như các cành cây nên được gọi là cây đời.
Hình 32.9. Các cuống tiểu não
2.4. Các cuống tiểu não
Cuống tiểu não là đường dẫn truyền từ ngoài vào tiểu não và từ tiểu não đi ra ngoài, có ba đôi:
Cuống tiểu não trên nối tiểu não với trung não, chủ yếu chứa các sợi từ nhân răng và nhân xen của tiểu não tới nhân đỏ và đồi thị; dải tuỷ – tiểu não trước đi vào tiểu não qua cuống tiểu não trên.
Cuống tiểu não giữa nối tiểu não với cầu não, chứa các sợi trục từ các nhân cầu đi vào tiểu não.
Cuống tiểu não dưới nối tiểu não với hành não, chứa các sợi trục từ các nhân trám dưới và tuỷ sống (dải tủy tiểu não sau) đi vào vỏ tiểu não.
2.5. Chức năng của tiểu não
Chức năng của tiểu não là điều hoà hoạt động của cơ bám xương ở dưới mức ý thức, tiếp nhận và phân tích cảm giác thăng bằng. Tổn thương tiểu não dẫn đến sự vận động vụng về, mất phối hợp, dáng đi lảo đảo và mất khả năng thực hiện các động tác nhịp nhàng, đều đặn và chính xác.
Cập nhật thông tin mới nhất về kiến thức y học và test y học tại facebook TEST Y HỌC
Tham gia nhóm zalo: Tài Liệu Y Học Tổng Hợp
Ôn thi nội trú, sau đại học Giải Phẫu TẠI ĐÂY
