Đáy Chậu – Giải Phẫu Y Hà Nội
Bài 4.B
ĐÁY CHẬU
MỤC TIÊUTrình bày được các cơ, mạc và các khoang của đáy chậu. |
Đáy chậu nằm dưới hoành chậu hông. Đây là vùng hình thoi đi từ xương mu ở trước tới xương cụt ở sau và ở giữa hai củ ngồi. Đường kẻ ngang qua hai củ ngồi chia đáy chậu thành tam giác niệu dục ở trước chứa các cơ quan sinh dục ngoài và tam giác hậu môn ở sau chứa ống hậu môn. Ở trung tâm đáy chậu có một khối mô xơ – cơ gọi là thể đáy chậu, nơi bám của nhiều cơ đáy chậu.
1. CÁC CƠ CỦA ĐÁY CHẬU
Hình 4.2.1. Các cơ của khoang đáy chậu nông ở nữ
Hình 4.2.2. Các cơ của khoang đáy chậu nông ở nam
Các cơ đáy chậu được xếp thành 2 lớp: lớp nông và lớp sâu.
Các cơ của lớp nông là cơ ngang đáy chậu nông, cơ hành xốp và cơ ngồi hang.
Các cơ lớp sâu của đáy chậu là cơ ngang đáy chậu sâu và cơ thắt niệu đạo ngoài. Các cơ đáy chậu sâu và mạc phủ trên hai mặt của chúng tạo nên hoành niệu – dục. Các cơ của hoành niệu – dục hỗ trợ tiểu tiện và phóng tinh (ở nam). Cơ thắt hậu môn ngoài (của tam giác hậu môn) bao quanh ống hậu môn và dính chặt với vùng da bao quanh bờ ống hậu môn.
Các cơ của đáy chậu được chi phối bởi nhánh đáy chậu thần kinh thẹn, trừ cơ thắt hậu môn ngoài do thần kinh sống cùng 4 và nhánh trực tràng dưới của thần kinh thẹn chi phối.
Bảng 4.2. Các cơ của đáy chậu
| Cơ | Nguyên ủy | Bám tận | Động tác |
| Các cơ đáy chậu nông:
Cơ ngang đáy chậu nông |
Củ ngồi | Thể đáy chậu | Giúp giữ vững thể đáy chậu |
| Cơ hành xốp | Thể đáy chậu | Mạc hoành niệu dục, vật xốp của dương vật và mạc sâu trên mu dương vật, cung mu, rễ và mu âm vật ở nữ | Giúp tống nốt các giọt nước tiểu và tinh dịch qua niệu đạo, làm cương dương vật ở nam; làm khít lỗ âm đạo và làm cương âm vật ở nữ |
| Cơ ngồi – hang | Củ ngồi, các ngành xương ngồi và xương mu | Vật hang của dương vật và âm vật | Duy trì cương dương vật hoặc âm vật |
| Các cơ đáy chậu sâu:
Cơ ngang đáy chậu sâu |
Ngành xương ngồi | Thể đáy chậu | Giúp tống nốt các giọt nước tiểu và tinh dịch |
| Cơ thắt niệu đạo ngoài | Các ngành của xương ngồi và xương mu | Đường đan giữa ở nam và thành âm đạo ở nữ | Giúp tống nốt các giọt nước tiểu và tinh dịch |
| Cơ thắt hậu môn ngoài | Thể hậu môn – cụt | Thể đáy chậu | Giữ vững và làm đóng ống hậu môn |
2. GIỚI HẠN VÀ PHÂN CHIA ĐÁY CHẬU
Đáy chậu vừa là một vùng bề mặt vừa là một “ngăn” nông của cơ thể. Khi đùi khép, bề mặt đáy chậu là một vùng hẹp nằm giữa bờ trong của hai gốc đùi. Khi đùi giạng, đáy chậu là một vùng hình trám đi từ gò mu ở trước tới đầu trên khe liên mông ở sau và hai bên là bờ trong của hai gốc đùi và hai nếp lằn mông. Ngăn đáy chậu nằm dưới khoang chậu hông và được ngăn cách với khoang chậu hông bởi hoành châu hông. Các cấu trúc xương – sợi bao quanh ngăn đáy chậu là: khớp mu ở trước, xương cụt ở sau, các củ ngồi ở hai bên, các ngành ngồi – mu ở trước – bên và các dây chằng cùng – củ ở sau – bên.
Một đường kẻ ngang tưởng tượng nối đầu trước của hai ụ ngồi chia đáy chậu thành hai tam giác: tam giác (hay vùng) hậu môn ở sau chứa ống hậu môn, tam giác (hay vùng) niệu – dục ở trước chứa các cơ quan sinh dục ngoài của nữ hoặc nam.
3. TAM GIÁC NIỆU – DỤC
Hình 4.2.3. Các lớp và các khoang của đáy chậu trên thiết đồ đứng dọc
3.1. Giải phẫu bề mặt
Nhìn bề mặt, tam giác niệu – dục khác nhau giữa nam và nữ. Vùng niệu – dục của nam được da bìu che phủ gần hết và nằm dưới da là rễ dương vật và các cơ đáy chậu nông. Tam giác niệu – dục của nữ chứa toàn bộ cơ quan sinh dục ngoài (âm hộ) của nữ: ở giữa là tiền đình âm đạo chứa lỗ âm đạo và lỗ niệu đạo, ở hai bên là các môi lớn và bé và ở trước là âm vật.
3.2. Các lớp mô
Tam giác niệu – dục ở hai giới được cấu tạo bằng 5 lớp mô giống nhau, tính từ nông vào sâu là:
(1) Da và tấm dưới da đáy chậu
(2) Mạc đáy chậu
(3) Các tạng cương và các cơ đáy chậu nông vây quanh
(4) Màng đáy chậu
(5) Các cơ đáy chậu sâu
Ở giữa những lớp mô này là ba khoang.
Tấm dưới da đáy chậu (subcutaneous tissue of perineum): Tấm dưới da bao gồm một lớp mỡ nông và một lớp màng (membranous layer) ở sâu. Lớp mỡ thì dày ở nữ, mỏng ở nam. Tấm dưới da đáy chậu liên tiếp với tấm dưới da của đùi, thành bụng trước, tam giác hậu môn, bìu và dương vật. Tấm dưới da của bìu trở thành áo dartos và tấm dưới da của tam giác hậu môn không có lớp màng. Bờ sau của lớp màng tấm dưới da đáy chậu quặt lên dính với bờ sau màng đáy chậu, hai bờ bên dính với ngành ngồi mu và liên tiếp với mạc đùi.
Mạc đáy chậu (perineal fascia) là lá dưới (lá nông) của mạc bọc các cơ đáy chậu nông. Các bờ bên của mạc này dính vào ngành ngồi – mu, bờ sau đính vào màng đáy chậu. Ở trước, nó liên tiếp với mạc dương vật và lớp mạc phủ cơ chéo bụng ngoài và bao cơ thẳng bụng.
Các cơ đáy chậu nông và các tạng cương (xem các bài cơ quan sinh dục nam và cơ quan sinh dục nữ). Ở nam, các tạng cương là phần rễ của dương vật bám vào mặt dưới màng đáy chậu, bao gồm hành dương vật chứa niệu đạo và các trụ dương vật; các cơ đáy chậu nông của nam (xem Cơ đáy chậu) gồm các cơ hành xốp vây quanh hành dương vật, các cơ ngồi-hang vây quanh hai trụ dương vật và cơ ngang đáy chậu nông. Ở nữ, thay cho hành dương vật là hai khối mô xốp gọi là hành tiền định nằm ở hai bên âm đạo; mỗi cơ hành xốp của nữ che phủ một hành tiền đình và được ngăn cách với cơ bên đối diện bằng âm đạo. Mặt nông (mặt dưới) của các cơ đáy chậu nông được che phủ bằng mạc đáy chậu.
Màng đáy chậu (perineal membrane) là một màng mỏng và dai hình tam giác dính ở hai bên vào các ngành phải và trái cung mu. Ở nam, góc trước của màng đáy chậu dày lên thành dây chằng ngang đáy chậu nằm ngay dưới khớp mu. Giữa dây chằng này và dây chằng cung mu có một khe hở để tĩnh mạch mu sâu dương vật đi qua. Ở nữ không có dây chằng ngang đáy chậu. Bờ sau màng đáy chậu dính với bờ sau của lớp màng tấm dưới da và bờ sau mạc đáy chậu. Thể đáy chậu (perineal body) là một khối xơ – cơ không đều bám vào giữa bờ sau của màng đáy chậu. Nó nằm trước ống hậu môn, sau hành dương vật (của nam) và tiền đình âm đạo (của nữ). Ngoài các sợi chun và sợi collagen, đây còn là nơi hội tụ của cơ hành xốp, cơ thắt hậu môn ngoài và các cơ ngang đáy chậu nông và sâu.
Các cơ đáy chậu sâu: Các cơ này nằm trên màng đáy chậu, dưới hoành chậu hông. Các cơ ở nam là cơ thắt niệu đạo ngoài và cơ ngang đáy chậu sâu. Cơ thắt niệu đạo ngoài của nữ gồm phần chính là một cơ vòng thực sự vây quanh niệu đạo. Từ cơ vòng này có những sợi chạy về phía sau – bên bám vào ngành xương ngồi gọi là cơ ép niệu đạo (compressor urethrae) và những sợi chạy vòng quanh cả niệu đạo và âm đạo mạo nên cơ thắt niệu đạo – âm đạo (sphincter urethrovaginalis). Cơ ngang đáy chậu sau của nữ chủ yếu là cơ trơn và cơ này cùng với cơ thắt niệu đạo của nữ được gọi chung là cơ thắt niệu – dục. Các cơ đáy chậu sâu không phải là một phiến cơ dẹt, phằng mà nằm theo hướng thẳng đứng hơn là nằm trên mặt phẳng ngang. Chỉ có cơ thắt niệu đạo ngoài là có mạc phủ ở mặt trên. Vì những lí do đó mà gần đây màng đáy chậu cùng các cơ đáy chậu sâu không được gọi là “hoành niệu – dục” nữa.
Các khoang của tam giác niệu dục:
Túi đáy chậu dưới da (subcutaneous perineal pouch) là một khoang tiềm tàng nằm giữa lớp màng của tấm dưới da đáy chậu và mạc đáy chậu. Tràn nước tiểu hoặc tụ máu trong túi đáy chậu dưới da có thể lan dưới lớp màng tới thành bụng trước, bìu và dương vật.
Ngăn đáy chậu nông (superficial perineal compartment) là một túi kín hoàn toàn, được giới hạn bởi mạc đáy chậu ở dưới và màng đáy chậu ở trên. Ngăn này kín vì bờ sau của mạc đáy chậu và màng đáy chậu dính vào nhau, các bờ bên của chúng dính vào ngành ngồi – mu. Ngăn đáy chậu nông của nam chứa:
(1) Các tạng cương và các cơ đáy chậu nông (xem phần trên)
(2) Những nhánh của các mạch thẹn trong và thần kinh thẹn. Riêng ở nữ, ngăn này còn chứa các tuyến tiền đình lớn và các tuyến tiền đình bé hai tuyến tiền đình lớn nằm ở hai bên tiền đình âm đạo, ở sau – bên lỗ âm đạo và được hành tiền đình che phủ.
Túi đáy chậu sâu (deep perineal pouch) là khoang nằm trên màng đáy chậu. Túi này không phải là một khoang kín mà thông lên trên với ngách trước của hố ngồi – hậu môn. Túi đáy chậu sâu chứa các cơ đáy chậu sâu, đoạn trung gian của niệu đạo và các mạch máu – thần kinh có liên quan. Riêng ở nam có các tuyến hành niệu đạo.
Hình 4.2.4. Các lớp và các khoang của đáy chậu trên thiết đồ đứng ngang
4. TAM GIÁC (HAY VÙNG) HẬU MÔN
Vùng hậu môn nằm dưới hoành chậu hông. Ở giữa tam giác hậu môn là ống hậu môn được cơ thắt hậu môn ngoài bao quanh. Đầu trước của cơ thắt hậu môn ngoài dính với thể đáy chậu, đầu sau nối với xương cụt bởi một dải xơ – cơ gọi là thể hậu môn – cụt. Ở hai bên và ở sau – bên ống hậu môn là các hố ngồi – hậu môn chứa đầy mỡ.
Trên mặt cắt đứng ngang, hố ngồi – hậu môn có hình tam giác với: giới hạn dưới là da; thành ngoài do cơ bịt trong và mạc cơ bịt trong tạo nên; thành trên – trong dốc nghiêng do mặt dưới hoành chậu hông tạo nên. Mô liên kết dưới da trong hố này được gọi là thể mỡ hố ngồi – hậu môn (fat body of ischio-anal fossa). Hố thông ở sau với một khoang tiềm tàng nằm dưới cơ mông lớn và mở rộng về phía trước thành một ngách nằm giữa hoành chậu hông và các cơ đáy chậu sâu. Hai hố không thông nhau ở trước nhưng thông với nhau ở sau ống hậu môn vì tại đây những sợi của cơ thắt hậu môn ngoài (trên đường đi tới xương cụt) không dính với cơ nâng hậu môn. Các mạch thẹn trong và thần kinh thẹn đi ở thành bên hố ngồi – hậu môn, trong một ống mạc ở mặt trong cơ bịt trong gọi là ống thẹn (pudendal canal). Thần kinh trực tràng dưới (nhánh của thần kinh thẹn) và các mạch trực tràng dưới (nhánh của các mạch thẹn trong) tách ra từ đầu sau ống thẹn và đi ngang qua hố ngồi – hậu môn tới ống hậu môn.
Cập nhật thông tin mới nhất về kiến thức y học và test y học tại facebook TEST Y HỌC
Tham gia nhóm zalo: Tài Liệu Y Học Tổng Hợp
Ôn thi nội trú, sau đại học: Giải Phẫu TẠI ĐÂY
